15
sep
2019
Auteur: Bernoud A.J. Jonker MBA
Als verandering noodzakelijk is in een organisatie en het betreft een groepsverandering dan is het belangrijk om deze groep te doorgronden. Dit in de eerste plaats om te begrijpen hoe het huidige handelen in elkaar zit, maar ook om inzicht te krijgen in wat er moet gebeuren om het veranderproces succesvol te laten slagen. Een van de factoren die bepaalt waarom een groep een groep is, is de groepscultuur.
Wat is een groepscultuur?
Een groepscultuur is een netwerk van relaties tussen personen in bepaalde posities en komt onder andere tot uiting in hun gedrag. Om dieper in te gaan op wat groepsgedrag is kijken we eerst naar hoe het individu zich tot de groep verhoud, welk er een rol speekt in groepscultuur en hoe onder- en bovenstromen dit beïnvloeden. Bij het inzoomen wordt gebruik gemaakt van de onderzoeksresultaten van psycholoog/onderzoeker Judith R. Harris.
Hoe verhouden individuen zich tot de groep
Elk individu uit een groep heeft een eigen persoonlijkheid. Deze is uniek en afhankelijk van verschillende factoren. Familie en sociale context hebben hier zeker invloed op. Als je inzoomt op personen en groepen dan stelt Judith Harris in haar boek No Two Alike: Human Nature and Human Individuality dat persoonlijkheid gevormd wordt door drie ingebouwde systemen:
- Het relatiesysteem heeft als doel om gunstige één op één relaties op te bouwen met groepsleden. Het maakt dat we vrienden van vreemden kunnen onderscheiden en vriendschappen kunnen sluiten. Het is een systeem dat volledig in bewustzijn opereert.
- Het socialisatiesysteem heeft als doel om ons te conformeren aan de groepsnormen om daardoor een succesvol lid van een groep te zijn. Het socialisatiesysteem staat aan de basis van ons groepsgedrag en opereert op onbewust niveau.
- Het statussysteem heeft als doel om beter te zijn dan anderen; om de eigen status te vergroten. Het overgrote deel van het statussysteem is toegankelijk voor bewustzijn.
Wat speelt een rol binnen groepscultuur
Een groepscultuur is complex om te doorgronden. Hoe groter de groep, hoe meer relaties en interacties. Daarom is het handig om de cultuur in lagen te onderscheiden. Zo kun je deze uitsplitsen in 3 niveaus: macro-, meso- en micro.
Macroniveau: ik als soortgenoot. Dit is het niveau van een groep waarin alle mensen van nature hetzelfde zijn, maar verschillen van diersoorten.
Mesoniveau: ik als groepslid. Dit is het niveau waarin mensengroepen van elkaar verschillen. Elke groep ontwikkelt een eigen identiteit, die maakt dat we de groepsleden kunnen herkennen of iemand een lid van de groep is. Dit socialisatieproces maakt dat de individuen in een groep meer gelijk aan elkaar zijn. Het gebeurt in iedere groep en verloopt onbewust.
Microniveau: ik als individu. Dit is het niveau van een individu. Ieder mens is uniek en vindt een unieke plek in de groep. Iedereen streeft naar een plek waarin hij onmisbaar is. Zo worden rollen verdeeld en draagt iedereen een steentje bij.
Om beter te begrijpen hoe cultuur zich manifesteert, zullen we dieper inzoomen op deze drie niveaus.
Het macroniveau - Ik als soortgenoot
Op macroniveau gaat het over de gelijkenis van het soort mensen en tegelijkertijd over wat ons onderscheidt van andere sociale diersoorten. Wat daarbij opvalt is dat sociale diersoorten in kuddes leven en mensen aanvankelijk in families en/of stammen. In de moderne tijd leven mensen in veel grotere groepen zoals in wijken, dorpen of steden. Binnen kuddes, maar ook in groepen is er meestal sprake van een hiërarchie. Deze is belangrijk omdat dit duidelijkheid, rust en stabiliteit geeft. Hierdoor wordt de groep effectiever. Binnen een hiërarchie is er sprake van leiderschap, ontstaan bij de gratie van volgers.
Als macht ongelijk verdeeld wordt dan kunnen mensen met die macht anderen het zwijgen opleggen. Dit ontwricht het welzijn van de groep als geheel en dit heeft vaak effect op de lange termijn. Een organisatie die streeft naar collectieve en duurzame gezondheid doet er dus goed aan om te streven naar een gezonde verdeling van macht en dus maximale wederzijdse afhankelijkheid. Dit kan bijvoorbeeld door de groep de eigen leiders te laten kiezen, door informatie breed te delen en activiteiten zoveel mogelijk op basis van vrijwilligheid te laten zijn.
Het mesoniveau - Ik als groepslid
Op mesoniveau gaat het over de groepsidentiteit, over de vraag hoe groepen een bepaald groepsgedrag vertonen en -tegelijkertijd- hoe groepen onderling in gedrag verschillen. Iedere groep heeft een eigen identiteit oftewel een unieke verzameling van eigen normen en waarden. Dit is belangrijk omdat we op basis van deze kenmerken kunnen herkennen wie tot de groep behoort. Een groepsidentiteit verbindt de groepsleden en maakt ze meer gelijk aan elkaar. Zo zijn er in groepen allerlei ongeschreven regels, gebruiken en taal. Daarnaast kunnen er ook zichtbare kenmerken zijn, zoals logo’s, vlaggen en gebaren. Een groep met een sterke groepsidentiteit heeft een grotere overlevingskans. Des te meer cohesie tussen de groepsleden, des te groter de kans dat ze elkaar zullen beschermen als er gevaar dreigt.
Een groepslid past zich aan aan de groep door als het ware een gemiddeld profiel van de groep te bepalen. Dit gebeurt allemaal op onbewust niveau. De groepsnormen worden voor een belangrijk deel bepaalt door de groepsleden die een hoog aanzien hebben (bovenaan in de hiërarchie staan). Bij veranderingen drukken zij een belangrijk stempel. Als zij zich anders gaan gedragen en andere normen en waarden uitspreken, dan zal de rest van de groep hun eigen gedrag en normen en waarden er op aanpassen.
Hoe duidelijker de groepsmissie is, des te meer zullen ze doordrongen zijn van het feit dat ze elkaar daarin nodig hebben. Als het gezamenlijke doel mist of onvoldoende duidelijk is dan ontstaan er makkelijk sub-groepen die eigen belangen gaan nastreven die (mogelijk) conflicteren. Dit gaat ten koste van de samenwerking. Het is belangrijk om te streven naar maximale wederzijdse afhankelijkheid door het benoemen van een gemeenschappelijke missie en dat deze doorvoeld en ervaren wordt in de gehele organisatie. Wat daarbij kan helpen is het vergroten van het wij-zij gevoel door het duidelijk aanwijzen van concurrenten.
Het microniveau - Ik als individu
Op microniveau gaat het over diversiteit: iedereen is verschillend van elkaar, we willen allemaal een tikje beter zijn dan de ander. Want wie beter is dan de anderen , heeft een hogere status. En daarmee doorgaans ook een grotere kans om invloed op de groep uit te oefenen en daarmee eigenschappen door te geven aan anderen en volgende generaties. Het zit bij ‘ons mensen’ ingebakken om met andere groepsleden te concurreren. Dit doen we onder andere door taken te verdelen: hierdoor ontstaat diversiteit. Hoe flexibeler een groep is en zich kan aanpassen aan de omgeving hoe beter de groep kan overleven.
Iedere groep heeft een boven- en een onderstroom. In de bovenstroom zit alle openlijke communicatie, in de onderstroom zit de communicatie die niet wordt uitgesproken.
De bovenstroom is er gericht om binnen de groep- relaties en verhoudingen met anderen op te bouwen en te onderhouden, want "als jij op mij kunt rekenen, dan kan ik op jou rekenen.” In de bovenstroom speelt het relatiesysteem een belangrijke rol. Hierin wordt opgeslagen hoe we de ander het beste kunnen benaderen. Dit is de basis voor de vriendschappen en samenwerkingen die we opbouwen.
In de onderstroom speelt het statussysteem een belangrijke rol. Dit systeem verzamelt voortdurend informatie over onszelf en onze status, zodat we weten hoe we scoren ten opzichte van andere groepsleden. Met deze informatie kunnen we bepalen welke rol ons de grootste kans op status geeft. De onderstroom vormt een soort van speelveld om ons sociaal schaakspel op te spelen.
Als groepsleden weten wat hun gezamenlijke doel is, dan komen er ook rollen vrij die moeten worden ingevuld. De bijdrage van individuen is afhankelijk van de groep en de context waarin ze zich bevinden. Zo kan iemand een leidende rol op het werk hebben en in zijn voetbalvereniging een totaal andere rol spelen. Individuen zoeken rollen uit die bij ze passen. Het is gevaarlijk om ze daarmee in een hokje te stoppen, want mensen zijn vaak veelzijdiger dan er gedacht wordt. De omgeving van de groep bepaalt welke eigenschappen het meest worden gewaardeerd. Het statussysteem doktert uit welke rol het beste voor ons is weggelegd. Om de groep op microniveau in balans te houden is het belangrijk dat de groep weet waarom ze een groep is. Waarin de groepsleden vrijheid hebben om hun eigen teamleden te kiezen en dat er niet in functies, maar in rollen wordt gedacht. Deze manier van benaderen creëert ruimte voor de groepsleden om de rol te vinden die het beste bij hun past.
Samenvattend: stabiliteit, identiteit en diversiteit
De drie lagen macro-, meso- en microniveau staan in verbinding met elkaar.
- Op macroniveau: Leiders zijn afhankelijk van volgers en dienend leiderschap is daarbij duurzaam. Leiders zullen daardoor meer op elkaar lijken. Wederzijdse afhankelijkheid leidt tot stabiliteit.
- Op mesoniveau: Organisaties moeten duidelijk maken waarom ze bestaan. Dit maakt teams afhankelijk van elkaar. Wederzijdse afhankelijkheid leidt tot een sterke identiteit.
- Op micro niveau: Geef groepsleden de ruimte om hun eigen rol(len) te bepalen. Dit vermindert het statusprobleem en interne strijd. Hoe meer diversiteit, hoe beter de organisatie kan inspelen op veranderingen in de buitenwereld. Wederzijdse afhankelijkheid leidt tot diversiteit.
Bij het aansturen van organisaties en teams is de uitdaging om op alle drie de lagen een balans te vinden in wederzijdse afhankelijkheid.
Serious gaming kan helpen om de complexiteit en dynamiek van een groep inzichtelijk te maken. Tijdens het spelen van de game is de kan groot dat ze dit op dezelfde manier doen als in de praktijk, immers dit is manier waarop de groep een balans heeft gevonden. Omdat het in een andere context gebeurt vallen bijzondere gedragingen eerder op en kan er makkelijker over gesproken worden. Op basis van de reflectie kunnen ook nieuwe afspraken met betrekking tot samenwerking gemaakt worden en kunnen veranderingen, bij voorkeur spelenderwijs, ervaren worden. Ben je geïnteresseerd in serious gaming of wil je er mee aan de slag neem dan contact op.