Reflectie: het herinterpreteren van ervaring en kennis

Je leert van ervaring als je er op reflecteert. Als je reflecteert denk je bewust over iets na en besteed je er extra aandacht aan. Reflectie is het herinterpreteren van de opgedane ervaring en kennis. Tijdens serious gaming is reflectie een belangrijk onderdeel van het hele proces. De serious game biedt je de kans op een belangrijke ervaring op te doen de reflectie moet je helpen om de ervaring te vertalen. De rol van de spelbegeleider is niet alleen het aanbieden van de ervaring maar ook ervoor te zorgen dat deze ervaring wordt vertaald in inzicht en kennis.

 

 

In ons dagelijks taalgebruik worden deze twee termen soms door elkaar gebruikt. Er is echter een duidelijk verschil tussen deze twee begrippen. Bij evaluatie analyseren we ons handelen en stellen op basis hiervan vast wat er goed ging en wat we anders hadden kunnen doen. Reflectie gaat dieper en wordt er gekeken waarom hebben we zo gehandeld, wat we moeten veranderen en ook hoe we dat kunnen veranderen. Tijdens reflectie worden de denkkaders opgerekt. Op basis van de nieuwe ervaringen worden bestaande aannames, vooronderstellingen en zienswijzen verstoord en gaan denkkaders schuiven. Soms komen zaken opeen bij elkaar en wordt de samenhang gezien. Dit herkaderen is een belangrijke stap in het leerproces en vormt het feitelijke leerproces. Dit herkaderen kan aan de deelnemers zelf worden overgelaten, maar is voor de spelleider die het proces vaker heeft begeleid, een uitgelezen kans om bewust deze reflectie momenten te initiëren, te sturen en dit proces te ondersteunen.

 

 

Karim Bennemar heeft binnen het onderwijs uitgebreid onderzoek gedaan naar reflectie en komt tot de conclusie dat reflectie op 3 gebieden kan plaatsvinden en dat voor een goede diepgaande reflectie alle 3 de gebieden moeten raken. Deze reflectie is meer een breedte reflectie en focussen op: Mezelf, Methode en Maatschappij. In de context van serious gaming en organisaties is Maatschappij uiteraard relevant maar is het tussengelegen gebied van (eigen) team en organisatie ook relevant. Voordat er dieper op de reflectie mogelijkheden tijdens serious gaming wordt ingegaan eerst een verdieping in de reflectie gebieden.

 

Reflectie op Mezelf: Hierbij gaat het om het reflecteren op eigen handelen en de toetsing van het zelfbeeld in vergelijking met anderen. Hierbij is het belangrijk dat iemand objectief naar zichzelf kan kijken en de mogelijkheid heeft om zich met anderen en/of een rolmodel kan vergelijken. Een typische vraag is: Wat is mijn gedrag?

 

Reflectie op Methode: De manier waarop iemand handelt kan als de methode worden gezien. Het kan zijn dat iemand volkomen blanco tegenover iets staat en dus nog een methode moet ontwikkelen. Het kan ook zijn dat iemand al kennis en ervaring heeft opgedaan en daarin een ontwikkelstap gaat maken. Bij reflectie op methode gaat het dus om te kijken naar de toegepaste handelswijzen en daarop te reflecteren.

 

Reflectie op Regels: Uit het handelen in combinatie met de methode kunnen vervolgens regels worden vastgesteld. Dit kunnen de spelregels voor bepaalde situaties worden.

 

 

Karim Bennemar concludeert dat er naast de 3 gebieden ook 3 verschillende niveaus van reflectie kunnen worden onderscheiden. Hierbij wordt de diepte van de reflectie bedoeld en gaat het om het: Wat, Hoe en Waarom.

 

Niveau 1: Wat. De eerste vraag die geteld kan worden "wat is ... ?", bijvoorbeeld: "Wat is mijn gedrag?", maar ook: "Wat is de methode?" en: "Wat zijn de regels?" Door deze vragen expliciet te stellen ontstaat er een eerste beeld met betrekking tot eigen handelen.

 

Niveau 2: Hoe. De tweede vraag die dan aandacht krijgt is "Hoe moet ik ... ?", bijvoorbeeld: "Hoe moet ik mij gedragen?", "Hoe gebruik ik de methode?" en "Hoe pas ik de regels toe?". Door deze analyse uit te voeren ontstaat er een inzicht in waar het goed is gegaan en waar verbeteringen noodzakelijk zijn.

 

Niveau 3: Waarom. De derde vraag is belangrijk om omdat hierbij de meest belangrijke vraag gesteld wordt: "Waarom ... ?", bijvoorbeeld: "Waarom moet ik mij zo gedragen?", "Waarom is de methode zo?"en "Waarom zijn de regels zoals ze zijn?". Door deze conclusies te trekken ontstaat er duidelijkheid maar ook een basis voor motivatie om als er verandering gewenst is mee aan de slag te gaan.

 

Uit bovenstaand overzicht van de reflectie gebieden wordt duidelijk dat reflectie niet alleen breed maar ook diep moet zijn. Om inzicht te krijgen in eigen handelen, de methode, de regels maar ook de effecten op team, organisatie en maatschappij zullen zeer waarschijnlijk meerdere "loops" noodzakelijk zijn. Bij serious gaming is dat te realiseren door meerdere spelrondes te spelen:

 

1ste ronde: Mezelf. In de eerste ronde gaat het allereerst om het opdoen van ervaring met het spel en het ontdekken van de spelregels. In deze ronde is er verder volop ruimte voor de deelnemers om zichzelf te ontdekken en te testen ten opzichte van anderen. Hoe benader ik (nieuwe) situaties, wat is het effect van mijn handelen  en wat is het eindresultaat. Na afloop kan hierop gereflecteerd worden en ontstaat er zelfinzicht en inzicht in methode en regels.

 

2de ronde: Team. In de tweede ronde kan de deelnemer, nu hij/zij de spelregels kent, de samenwerking met anderen testen. Bij een goed werkend team gaat het om de onderlinge verhoudingen. Uitgangspunt hierbij is dat iedereen de beste kans krijt om persoonlijke kwaliteiten in te zetten. Tijdens deze spelronde gaat het hoe het team (nieuwe) situaties benaderd, wat het effect van het handelen en wat het eindresultaat is. Na afloop kan hierop als team gereflecteerd en ontstaat er teaminzicht en inzicht in methode en regels op teamniveau.

 

3de: ronde: Organisatie. In de derde ronde kan de deelnemer, nu hij/zij de samenwerking met anderen kent, de samenhang met de hele organisatie testen. Bij een succesvolle organisatie gat het om goed functionerende teams die weer samenwerken in een onderling goede samenwerking. Tijdens deze spelronde gaat het erom hoe de organisatie (nieuwe) situaties benaderd, wat het effect is van het organisatiehandelen en wat het eindresultaat is. Na afloop kan hierop gereflecteerd en ontstaat er organisatieinzicht en inzicht in methode en regels op organisatie niveau.

 

4de ronde: Maatschappij. In de vierde ronde kan als laatste stap kan de organisatie zich afvragen hoe hun handelen zich verhoud tot de maatschappij.Dit laatste hoeft niet noodzakelijkerwijs in een spelronde, maar indien gewenst is dat ook mogelijk.

 

 

Gebaseerd op de drie reflectie gebieden en reflectie ronden kan er een een reflectie model opgesteld worden waarin de gebieden en de verschillende "ronden" gecombineerd worden tot een model:

 

 

 

Al eerder is geconcludeerd dat reflecteren een belangrijke stap is in het leerproces. Een belangrijke voorwaarde voor het effect van de reflectie op het leerproces is de ambitie of overtuigingen die iemand heeft. Iemand zonder ambitie heeft zeer waarschijnlijk weinig behoefte aan reflectie, het is immers  al okay. Iemand met een grootte ambitie heeft zeer waarschijnlijk een veel grotere behoefte aan reflectie.Een belangrijk onderdeel van het reflectieproces is om ook naar de ambitie te vragen. Als er geen ambitie is dan heeft het geen zijn om te reflecteren, als er wel ambitie is dan is het goed om deze ambitie expliciet te maken en vervolgens in de reflectie vast te kunnen stellen welke stappen gezet kunnen worden. Ook overtuiging kunnen een belangrijke spel. Iemand kan een overtuiging hebben dat hij of zij iets niet kan. Ook dan wordt het lastig om in de reflectie stappen te gaan zetten naar verbetering. In alle situaties ligt er ook hier een belangrijke rol weggelegd voor de spelleider om de ambitie duidelijk te krijgen en/of te onderzoeken hoe vast de overtuiging is. De mindset is hier bij een belangrijke factor. Mensen met een "fixed mindset" denken vaak dat ze het niet kunnen, willen vasthouden aan dat ze al kennen. Feedback is hierbij vaak ongewenst. Als ze gefrustreerd zijn geven ze gauw op en succes van anderen vinden ze bedreigend. Als spelleider is er dan duidelijk meer werk te verzetten. Als de game voldoende positieve energie geeft wordt het makkelijker om de gesloten houding te openen. Mensen met een "open mindset" vinden feedback constructief en houden van uitdagingen omdat die hun helpen groeien. Hun basis instelling is dat vaardigheden ontwikkelbaar zijn en dat dat nu eenmaal een inspanning vereist. Succes van anderen is daarbij een input waar ze van kunnen leren.

 

 

Een reflectie begint met een evaluatie van de ervaring. Het is belangrijk om dit vanuit een positief perspectief te benaderen en in eerste instantie e concentreren op  de successen en wat er goed ging. De bedoeling van reflecteren is om op een dieper niveau te onderzoeken welke verandering gewenst is. Hierbij spelen ook gevoelens een rol en is het aan te bevelen om zowel het gevoel in het verleden/heden als het gevoel in de toekomst onder woorden te brengen. Bij reflectie is het belangrijk om het eigen (team of organisatie) te zien en dit in de context te kunnen plaatsen en te overzien wat het effect op anderen is.

 

Reflectie vragen zijn:

 

In het onderwijs is reflectie mogelijk wel de belangrijkste stap in het leerproces. Voor organisatie-ontwikkeling is dat niet anders. De kracht van serious gaming is dat het een uitstekende context biedt om individueel, team of organisatie een ervaring op te doen die zeer bruikbaar is voor reflectie en daarmee een goed startpunt voor verdere organisatie-ontwikkeling.